Cyberpropaganda, dezinformacja, fake newsy i trolle – dlaczego i jak to działa?

Jest marzec 2022 roku. Mija powoli pierwszy miesiąc wojny. Tematem, który przy okazji napaści Rosji na Ukrainę bardzo się spopularyzował jest wojna informacyjna. Chociaż specjaliści od mediów społecznościowych, badaczce zajmujący się weryfikacją informacji oraz pracownicy wywiadu wiedzieli o tym od dawna, dopiero teraz do masowego odbiorcy dotarło na jak wielką skalę i w jak perfidny sposób służby rosyjskie manipulują opinią publiczną.

W tekście tym nie będę opisywał w jaki sposób zorganizowana jest machina dezinformacyjna Kremla. Po części zajmowałem się już tym tematem w artykułach Trolle Putina (cz.1) i Trolle Putina (cz.2). Tutaj natomiast chciałbym się zająć wyjaśnieniem dlaczego manipulacja opinią publiczną na tak wielką skalę działa i tak trudno się przed nią bronić.

Propaganda – krótki rys historyczny

Rosja nie jest pierwszym i nie jedynym krajem, który korzysta z informacji jako broni. Nie inaczej jest np. w Korei Północnej czy Chinach. Jedną z sił, której represyjne rządy obawiają się najbardziej są ich właśni obywatele. Dlatego też dyktatorzy tacy jak Putin trzymają swoich rodaków w bańce informacyjnej, w której kreują alternatywną rzeczywistość. Dzięki temu każde swoje potknięcie są w stanie tłumaczyć złośliwym i celowym działaniem wrogów ze zgniłego zachodu. Propaganda tego typu ma długie tradycje. W latach 50. kraje byłego bloku wschodniego tłumaczyły np. swoim obywatelom, że plaga stonki ziemniaczanej niszczącej uprawy to efekt celowego zrzutu tego szkodnika przez amerykańskie lotnictwo:

Propaganda poza tym, że stanowiła świetne narzędzie do tłumaczenia własnej nieudolności okazała się również skuteczną bronią. Dowiódł tego już podczas II Wojny Światowej Joseph Goebbels, o którym możemy przeczytać, iż:

Odegrał znaczącą rolę w upowszechnianiu ideologii nazistowskiej oraz tworzeniu i umacnianiu państwa totalitarnego poprzez prowokacje, kłamstwa, parady i starannie wyreżyserowane wiece. Kreował Hitlera na wodza i umiejętnie podsycał wokół niego kult jednostki. W tym celu posługiwał się radiem i filmem, a monopolowi informacji zawdzięczał możliwość dowolnego kształtowania nastroju społecznego.

Wikipedia

To Goebbels jest autorem słynnego powiedzenia, że kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą. Opracował też wiele technik manipulacji, z których do dziś korzystają m.in. służby rosyjskie. Jedną z nich jest zasada 60/40 mówiąca o tym, że jeśli w przekazie 60% informacji będzie prawdziwe, to pozostałe 40% zostaną uznane za wiarygodne nawet jeśli będą kłamstwem.

Widzimy więc, że propaganda nie jest ani nowym, ani unikalnym narzędziem manipulacji i walki. Nowe jest tylko podejście do niej, gdyż zmieniły się czasy i środki masowego przekazu. Gazety zastąpione zostały mediami społecznościowymi, telewizja kanałami na YouTube a autorytetami stali się influencerzy.

Swoje odzwierciedlenie znalazło to m.in. w doktrynach wojennych. Jeśli temat ten interesuje Was bardziej, polecam ostatni odcinek podcastu Okiem Służb Specjalnych, w którym autor (były pracownik wywiadu) opisuje szczegółowo jak istotną rolę odgrywa wojna informacyjna w aktualnej doktrynie wojennej Chin. Usłyszymy tam, że działania militarne są jedynie jednym z elementów wojny. Dlatego też Chiny w równym stopniu co w obszarze zbrojeń dążą do uzyskania przewagi na polu informacyjnym, psychologicznym i prawnym.

Rosyjska cyberpropaganda

Jeśli przyjrzymy się teraz wojnie prowadzonej przez Rosję to możemy stwierdzić, że mamy do czynienia z dokładnie takim samym podejściem:

• wojna informacyjna – ma na celu usprawiedliwić konieczność przeprowadzenia ataku na Ukrainę (Rosja robi to rzekomo by chronić własnych obywateli);
• wojna psychologiczna – ma przekonać o nieuchronności klęski Ukrainy (przejmowanie środków masowego przekazu w zdobytych miastach i nadawanie informacji jakoby Ukraina skapitulowała, wywoływanie katastrofy humanitarnej, strzelanie do cywilów i dzieci, straszenie bronią chemiczną lub nawet jej użycie, jak to miało miejsce w Syrii – to wszystko ma pokazać, że agresor nie cofnie się przed niczym i zniechęcić do oporu);
• wojna prawna – zdławić wszelkie próby oporu, również wewnętrznego (15 lat więzienia za szerzenie informacji niezgodnych z oficjalną linią Kremla).

W każdym z powyższych obszarów informacja odgrywa kluczową rolę. Jednak Rosja posługuje się nią również w innym celu – aby destabilizować sytuację w państwach, które mogą pokrzyżować jej plany. Wiele przykładów tego typu aktywności zostało udokumentowane w opisywanej już przeze mnie książce „Trolle Putina”. Aktualnie jednak m.in. na obszarze Polski mają miejsce działania, które z powodzeniem mogłyby stanowić kontynuację tej historii.

Co mają szczepienia do wojny?

Jeśli kiedykolwiek śmialiście się z antyszczepionkowców, że powtarzają wyssane z palca teorie, a w pierwszych dniach wojny w Ukrainie biegliście do bankomatu lub na stację benzynową zrobić zapasy, to teraz pośmiejcie się z siebie samych – padliście ofiarą działań dezinformacyjnych prowadzonych przez te same grupy sterowane z Kremla.

Uwagę na ten fakt zwróciło już kilka niezależnych od siebie organizacji. Jedną z nich jest Instytut Badań Internetu i Mediów Społecznościowych. Pod koniec lutego opublikował on kilka badań, z których wynikało, iż na terenie Polski znacznie wzrosła aktywność prorosyjskich kont w mediach społecznościowych. Objawiało się to m.in. ponadnormatywną aktywnością publikacji zawierających frazy takie jak: „banderowcy”, „UPA”, „Ukraińcy” w kontekście morderców i wrogów Polski oraz „ukraińscy uchodźcy” w kontekście zagrożenia dla naszego rynku pracy. Wzrosła też ilość publikacji popierających prezydenta Rosji oraz podważających spójność sojuszu NATO.

Z przeprowadzonej analizy wynikało również, że w dystrybucję powyższych treści na początkowym etapie zaangażowane było: 545 kont na Twitterze, ok. 2 tys. kont na Facebooku i 4 kanały na YouTube. Ponadto zauważono, iż 90% tych kont wcześniej zaangażowanych było w dystrybucję treści sceptycznych wobec szczepień na koronawirusa lub całkowicie je negujących. Konta te w sposób jawny popierały też działania Konfederacji lub tzw. Kamratów (zwolenników ruchu pansłowiańskiego, pozytywnie nastawionych do działań Rosji i Białorusi).

Zwrócono też uwagę na fakt, że dystrybucja powyższych treści miała charakter mechaniczny, czyli była dokonywana przez te same osoby jednocześnie w wielu miejscach i za pośrednictwem różnych kont.

Wyniki tych obserwacji wydały mi się interesujące. Postanowiłem więc się nimi podzielić w mediach społecznościowych udostępniając link z poniższym komentarzem:

Ciekawa analiza. Rośnie aktywność kont społecznościowych szerzących prorosyjską dezinformację w Polsce. 90% z nich wcześniej brało udział w kampaniach antyszczepionkowych i kwestionujących COVID.

wpis na moich profilach LI, Twitter, FB

Nie spodziewałem się jednak, że osoby z kręgu moich kontaktów, które w znacznej mierze zawodowo zajmują się również cyberbezpieczeństwem i bezpieczeństwem informacji skomentują je w taki m.in. sposób:

Dało mi to sporo do myślenia w temacie szerzenia dezinformacji. Zastanówmy się przez chwilę co się tutaj stało. Kilku osobom najwyraźniej nie spodobał się fakt, że konta wykorzystywane do propagandy prorosyjskiej okazały się być kontami, które wcześniej dystrybuowały treści antyszczepionkowe. Zapewne dlatego, iż osoby te same w jakiś sposób reprezentują sceptyczne podejście do tematu szczepień. Co ciekawe jednak, ani w mojej wypowiedzi, ani w samym linkowanym badaniu nie znalazło się żadne zdanie nieprzychylne w stosunku do takich osób. Było to wyłącznie czyste stwierdzenie pewnego faktu.

Komentujący postanowili mimo wszystko podzielić się swoimi wątpliwościami czując się w jakiś sposób wywołanymi do tablicy. W jaki sposób jednak tego dokonali? Nie podali wyników badań, z których wynikałoby coś innego ani nie wskazali błędów w prezentowanym badaniu. Wyrazili swoje wątpliwości i opinie kwestionując jedynie (również bez argumentów) wiarygodność autorów opracowania. Nikt z komentujących nie zadał sobie trudu by wejść na stronę instytutu, gdzie szczegółowo opisana jest kadra oraz kompetencje autorów badania. Nikt też nie poświęcił nawet kilku minut na weryfikację tych danych w innych źródłach.

Kto by się przejmował faktami

Z powyższego zdarzenia wysnuć można smutny wniosek. W dzisiejszych czasach mało kto zadaje sobie trud by weryfikować docierające do niego informacje. I dotyczy to nawet osób wykształconych, pracujących na odpowiedzialnych stanowiskach. Informacje uznawane są za wiarygodne lub wątpliwe wyłącznie w oparciu o własne przekonania. Wśród komentarzy do mojego wpisu znalazły się też takie, które skwitowały go określeniem, iż są to badania „z dupy” lub nieprawdziwe ponieważ… komentującemu tak się wydaje.

Gdyby autorzy komentarzy zamiast prezentacji własnych przekonań poświęcili kilka minut na weryfikację faktów, zapewne trudniej byłoby im podważyć wiarygodność przedstawionej analizy. Mi w zaledwie kilka minut udało się znaleźć kilka innych źródeł mówiących o tym, iż dezinformacja w temacie szczepień i COVID-19 prowadzona jest przez rosyjskie służby w celu zdestabilizowania sytuacji w Polsce i na świecie (przykładowe źródła: 1, 2, 3, 4, 5).

Wyszukanie informacji i zapoznanie się z obszernymi niekiedy publikacjami wymaga niestety czasu, dobrej woli, zdolności analitycznych i otwartości na inny punkt widzenia. Nic więc dziwnego, że trud zadaje sobie tak niewielu. Dużo łatwiej jest udostępnić mema lub podzielić się jakże merytorycznym argumentem, że coś jest „z dupy”.

Błędy poznawcze

Kolejną przeszkodą na drodze do oceny wiarygodności są tzw. błędy poznawcze. O błędzie poznawczym mówimy wtedy, gdy dokonujemy nieracjonalnej oceny rzeczywistości. Do najpopularniejszych z błędów poznawczych, o których mówią nauki społeczne należą:

• Efekt autorytetu – zakładanie, że dane twierdzenie musi być prawdą jeśli zostało sformułowane przez osobę będącą autorytetem. Bardzo często przy tym dochodzi do bezpodstawnego uznania kogoś za autorytet w danej dziedzinie (np. pielęgniarka czy ratownik medyczny uznawani za ekspertów od szczepień ponieważ pracują w służbie zdrowia).
• Efekt potwierdzenia – tendencja do poszukiwania wyłącznie faktów potwierdzających posiadaną opinię, a nie weryfikujących ją.
• Efekt wspierania decyzji – tendencja do lepszego pamiętania argumentów przemawiających za podjętą już decyzją niż przeciwko niej.
• Efekt zaprzeczania – tendencja do krytycznego weryfikowania informacji, które zaprzeczają dotychczasowym opiniom, przy jednoczesnym bezkrytycznym akceptowaniu informacji, które je potwierdzają.
• Zasada podczepienia – tendencja do robienia czegoś lub wierzenia w coś tylko dlatego, że wiele osób tak robi.

To właśnie błędy poznawcze powodują, że dużo lepiej zapamiętujemy fakty, które są potwierdzeniem naszych przekonań, nawet jeśli tych przeczących jest znacznie więcej. I to właśnie błędy poznawcze powodują, że tak ciężko jest nam zmienić przekonania.

Błędy poznawcze są również bardzo chętnie wykorzystywane przez osoby manipulujące opinią publiczną. Wspomniana zasada podczepienia (znana też jako społeczny dowód słuszności) leży u podstaw Goebbelsowskiego twierdzenia, że kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą.

„Pożyteczni idioci”

Żeby jednak wykorzystać zasadę podczepienia trzeba znaleźć odpowiednio dużą rzeszę propagatorów danej idei. I tutaj pojawia się miejsce dla tzw. „pożytecznych idiotów”, czyli osób, które będą bez chwili refleksji i jakiejkolwiek weryfikacji dystrybuowały treści tylko dlatego, że wydają im się one zabawne, oryginalne lub stanowią potwierdzenie jakichś zasłyszanych teorii spiskowych. Treści te zyskują dodatkową siłę rażenia jeśli są udostępniane przez internetowych influancerów. Zobaczmy jak to działa na konkretnym przykładzie. Poniżej wpis jednego z bardziej znanych w Polsce influancerów kryptowalutowych:

Phil Konieczny jest znanym w polskim Internecie inwestorem kryptowalutowym, którego konto na Twitterze śledzi ponad 100 tys. osób. Przyznaję, że samemu zdarzało mi się oglądać jego materiały poświęcone kryptowalutom. Jest to dziedzina, w której wiedzy odmówić mu nie można. Powyżej mamy jednak udostępniony wpis promujący teorię spiskową pod hasłem „Niebańska Jerozolima”. Według niej wojna w Ukrainie jest tylko jednym z etapów tajnego porozumienia pomiędzy Kijowem, Izraelem, USA i Unią Europejską, na mocy którego południowa Ukraina ma się stać nową ziemią obiecaną dla państwa Izrael. Udostępniony film to teoria bazująca na plotce z 2012 roku. Jej dementowaniem zajęło się m.in. Stowarzyszenie Demagog: „Niebiańska Jerozolima w Ukrainie? To teoria spiskowa”. Autor do filmu dołączył też dwa artykuły – pierwszy mówiący o tym, że prezydent i premier Ukrainy są Żydami, drugi mówiący o tym, że Izrael podjął się mediacji pomiędzy Ukrainą a Rosją. Artykuły są prawdziwe i pochodzą ze znanych mediów, co ma zapewne podnieść rangę i wiarygodność wyssanej z palca teorii, o której mowa w filmiku.

Nie sądzę by autor wpisu celowo i świadomie sam dokonał tej manipulacji. Prawdopodobnie udostępnił po prostu zasłyszaną gdzieś teorię. Zwróćcie jednak uwagę na jej zgodność z zasadą 60/40 – we wpisie 2 z trzech materiałów są prawdziwe, a zatem 3. uznany zostanie przez wielu odbiorców za równie wiarygodny. Wpis polubiło ponad 2 tys. osób, a ponad 500 udostępniło go dalej. Tak właśnie teorie spiskowe zyskują na popularności.

Obserwując komentarze pod tym wpisem, trochę przy okazji, poddałem weryfikacji doniesienia Instytutu Badań Internetu i Mediów Społecznościowych dotyczące powiązań pomiędzy treściami prorosyjskimi, antyszczepionkowymi i sympatyzującymi z polityką prezentowaną przez Konfederację. Wybrałem pierwszy komentarz, który w jawny sposób sympatyzował z antysemicką teorią spiskową i podsycał antyukraińskie nastroje:

Następnie przejrzałem historię treści udostępnianych przez autora komentarza. Większość z nich dotyczyła kryptowalut. Nie musiałem jednak przewijać zbyt daleko historii wpisów by trafić również na treści antyszczepionkowe:

a także te, sympatyzujące z politykami Konfederacji:

Wierzcie mi lub nie (w sumie to lepiej nie wierzcie – zweryfikujcie sami) ale powyższy profil był pierwszym z brzegu i wcale nie musiałem długo szukać by znaleźć potwierdzenie dla badań opublikowanych przez IBIMS. Podobnej obserwacji dokonałem jeszcze na 2 innych kontach.

Sympatie polityczne

Chciałbym bardzo, aby ten wątek nie został odebrany jako polityczny i potępiający sympatyków Konfederacji. Moim celem jest jedynie zwrócenie uwagi na pewien problem związany z opisanym już błędem poznawczym w postaci efektu autorytetu. Zarówno Phil Konieczny, jak i Sławomir Mentzen są osobami, które pochwalić się mogą wiedzą specjalistyczną – pierwszy w dziedzinie kryptowalut, drugi w dziedzinie podatków (jest właścicielem kancelarii podatkowej). Z wiedzy zarówno jednego, jak i drugiego zdarzyło mi się korzystać oglądając ich poradniki. Nigdy jednak nie uznam ich za ekspertów w dziedzinie wirusologii, szczepień czy konfliktu na Ukrainie. Z prostego powodu – nie wierzę w ekspertów od wszystkiego.

Niestety większość internautów nie potrafi dokonać podziału na ekspertów zgodnie z ich profesją. Wydaje im się, że jak ktoś jest świetnym specjalistą w jednej dziedzinie, to daje mu to prawo do zajmowania stanowiska w dowolnym temacie. Nakłada się na to również wspomniany już efekt potwierdzenia i podczepienia. Jeśli wiele osób z naszego kręgu myśli podobnie w jakiejś sprawie, to udostępniane przez nie treści stają się dla nas bardziej wiarygodne i wystarczające do potwierdzenia naszych opinii. Nie będziemy ich poddawać krytyce ani weryfikacji.

Zobrazować to możemy na przykładzie kolejnej, popularnej ostatnio teorii mówiącej o tym, iż „wirus celebryta” (takich słów używał m.in. Sławomir Mentzen) zniknął nagle z naszego życia gdy tylko rozpoczęła się wojna. Ma to być dowód na to, iż pandemia była tylko tematem zastępczym, który miał zająć opinię publiczną i stał się w obecnej sytuacji niepotrzebny. Osoby sceptycznie nastawione do szczepień i sympatyzujące jednocześnie z poglądami polityków Konfederacji uznają pewnie takie słowa za potwierdzenie słuszności ich wyborów. Ale czy tak jest w rzeczywistości? No niestety nie. Bo jeśli zadamy sobie trochę trudu i zweryfikujemy doniesienia z ostatnich dni, to dowiemy się, że wirus mało, że nie zniknął, to nadal stanowi poważne zagrożenie. Z poniższej infografiki przygotowanej przez autora facebookowego profilu Defoliator wynika, że w samym lutym wirus spowodował śmierć ponad 6 tys. Polaków (dane na podstawie oficjalnej liczby zgonów). Jest więc w uśmiercaniu porównywalnie skuteczny do wojny na Ukrainie:

Przy okazji z powyższych statystyk dowiadujemy się, iż szczepienia zdecydowanie mają sens bo obniżają ryzyko zgonu od kilku do kilkudziesięciokrotnie w zależności od grupy wiekowej. Problem w tym, że te dane ktoś musiał zebrać, przeanalizować i opracować na ich podstawie czytelne wnioski. Przeciętny internauta niestety tego nie zrobi. Prawdopodobnie też nie dotrze do takich danych jeśli obserwuje profile antyszczepionkowe i jest sympatykiem spiskowych teorii. Dlaczego? O tym w punkcie kolejnym.

Algorytmy społecznościowe i bańka informacyjna

Twórcy platform społecznościowych, z Facebookiem na czele, dwoją się i troją by użytkownicy ich serwisów spędzali w nich jak najwięcej czasu. Czas spędzony w serwisie przekłada się na liczbę wyświetlonych reklam, a te na zyski właściciela platformy. Co zatem zrobić aby użytkownik spędzał w danym serwisie więcej czasu? Dostarczać mu treści, które będzie chciał oglądać. A do takich treści należą przekazy zgodne z jego światopoglądem, łatwe do przyswojenia i najlepiej jeszcze zabawne lub ośmieszające osoby o odmiennych poglądach. Dlatego też algorytmy odpowiedzialne za dobieranie treści do profilu użytkownika powodują, że praktycznie nie mamy możliwości zapoznać się z odmiennym punktem widzenia i argumentacją naszych oponentów. Wydaje nam się, że mamy świętą rację bo wszyscy wokół mówią, piszą i udostępniają to samo i wszystko to układa się w zgrabną całość z naszym punktem widzenia.

W rzeczywistości tkwimy jednak w bańce informacyjnej podobnej do tej, w której Kreml trzyma swoich rodaków. Przy czym nasza bańka nie wynika ze świadomej i narzuconej kontroli, a z procesów optymalizujących zyski i algorytmów, których efektów nikt niestety nie był w stanie przewidzieć. Co gorsza, nawet gdy te efekty uboczne zostały zidentyfikowane nie bardzo wpłynęło to na zmianę podejścia.

Zdolność do przetwarzania informacji

Kolejną przeszkodą na drodze do zwalczania fake newsów jest nasza ograniczona zdolność do przetwarzania informacji. Specjaliści od nauk społecznych podkreślają, że ilość informacji, która dociera do nas ze wszystkich stron sprawia, iż nie jesteśmy w stanie poświęcić odpowiednio dużo uwagi by je prawidłowo przetworzyć. Zamiast przeczytać długie opracowanie, które zgłębia daną problematykę wolimy obejrzeć mema lub minutowe nagranie „eksperta” z YouTube’a. Takie treści są po prostu bardziej atrakcyjne.

Co więcej, samozwańczy specjalista charakteryzuje się najczęściej ogromną pewnością siebie i przekonaniem o własnej nieomylności. Naukowcy i prawdziwi eksperci są dużo bardziej powściągliwi w formułowaniu kategorycznych osądów. Naukowiec nie powie, że test na koronawirusa działa. Powie, że działa on ze skutecznością 99%, bo wie w jakiej sytuacji wyniki mogą zostać zaburzone. Udokumentuje to złożonymi badaniami i analizami statystycznymi. „Ekspert” z YouTuba ogłosi natomiast światu ze 100% pewnością, że testy to oszustwo. Poprze to w dodatku swoimi „badaniami” polegającymi na umieszczeniu testu w soku jabłkowym. Który sposób argumentacji będzie bardziej atrakcyjny i łatwiejszy do przyswojenia dla przeciętnego internauty? Niestety. A co za tym idzie, przekaz taki uzyska więcej polubień, komentarzy i udostępnień, co dla algorytmów znowu będzie sygnałem, że należy go promować (więcej wyświetleń, więcej czasu, więcej reklam, więcej zysków).

To właśnie dlatego w dzisiejszych mediach królują memy i clickbaity. Jest to pewnego rodzaju paradoks, że z jednej strony narzekamy na krzykliwe nagłówki, za którymi kryją się płytkie treści, a z drugiej strony to właśnie my, jako odbiorcy doprowadziliśmy do tego, że informacja jest nam przekazywana w taki właśnie sposób. To internauci bowiem nauczyli media, że długie i szczegółowe opracowanie zostanie skwitowane skrótem TL;DR (too long, didn’t read – za długie, nie przeczytałem). Jeśli dotarliście do tego miejsca to stanowicie pewnie z 1% osób, które są w stanie zapoznać się z długim tekstem.

Społeczeństwo a nasze otoczenie

Jak płytko i pobieżnie interpretowane są treści zdałem sobie sprawę całkiem niedawno. Parę tygodni temu podzieliłem się w Internecie nagraniem, na którym pokazałem bankomat wypłacający mi 400 zamiast 20 zł. Całą historię opisałem w artykule „Jak działa bankomat, czy się myli i na czyją korzyść?„. Uznałem, że nagranie zainteresuje osoby zajmujące się cyberbezpieczeństwem i udostępniłem je wyłącznie na profilach związanych z blogiem OpenSecurity.pl. Nagranie to okazało się jednak na tyle wiralowe, że doczekało się ponad tysiąca udostępnień i ponad miliona wyświetleń. Komentarze natomiast, zanim zdążyłem je wyłączyć, podziałały na mnie jak kubeł zimnej wody.

Co się okazało? Otóż nagranie, na którym bez żadnego montażu, w jednym ujęciu pokazuję pomyłkowe wypłacenie przez bankomat za dużej kwoty i wyjaśniam, że jest to prawdopodobnie efekt zamiany miejscami kaset zostało zinterpretowane na tyle sposobów, że trudno w to wprost uwierzyć. Większość komentujących była raczej zgodna w odbiorze. Rozdźwięk dotyczył głównie tego, czy bardziej jestem ch..jem czy debilem. Ktoś na nagraniu dostrzegł, że wyciągam 400zł z portfela, a nie z bankomatu. Całkiem sporo komentarzy okrzyknęło też moje nagranie fake newsem (przecież to niemożliwe żeby bankomat się pomylił). Gdy postanowiłem wyłączyć możliwość komentowania, znaleźli się i tacy, którzy za wszelką cenę chcieli się podzielić swoją opinią w wiadomości prywatnej. Temu koledze np. przeszkadzał fakt, że błędną konfigurację bankomatu zgłosiłem do banku:

Uświadomiłem sobie dzięki temu, że internauci stanowią bardzo różnorodną, nieprzewidywalną i posiadającą różne wykształcenie grupę odbiorców.

Niemożliwym jest zatem by wszyscy byli zdolni tak samo odbierać treści, analizować je i wyciągać z nich takie same wnioski. W tym momencie dotarło do mnie dlaczego tak łatwe i skuteczne jest dystrybuowanie fake newsów i organizowanie wojny informacyjnej. Skoro tyle wątpliwości i kontrowersji wzbudziło proste nagranie z bankomatem, to czego można dokonać za pomocą manipulacji w tematach takich jak szczepienia, covid, uchodźcy, wybory, brexit czy wojna w Ukrainie.

Z całej tej historii wyciągnąłem jednak jeden pouczający wniosek. Jeśli chcemy walczyć z dezinformacją nie możemy tego robić zakładając, że każdy odbiorca treści jest podobny do nas czy do osób z naszego otoczenia. Do niektórych po prostu w żaden sposób nie dotrze argumentacja bazująca na faktach, dowodach naukowych i wypowiedziach składających się z więcej niż 3 zdań prostych. Smutne.

Zanim przejdę do podsumowania chciałbym Wam zaproponować mały eksperyment. Jeśli chcecie skomentować ten artykuł, umieśćcie na końcu swojego komentarza w kwadratowym nawiasie dwie pierwsze litery dnia tygodnia, w którym to czytacie (np. '[wt]’ jeśli jest to wtorek). Dzięki temu dowiemy się ilu czytających postanowiło wejść w polemikę nie czytając tekstu do końca. Jeśli nie macie nic do powiedzenia, napiszcie cokolwiek, dzięki temu dowiemy się ile osób czyta tak długie teksty 🙂

Podsumowanie – czy da się walczyć z dezinformacją?

Zanim spróbuję odpowiedzieć na to pytanie zbierzmy w jednym miejscu wszystkie elementy, które sprawiają, że wojna informacyjna jest skuteczna:

• Brak czasu, chęci lub zdolności do weryfikowania faktów w różnych źródłach.
• Brak logicznej argumentacji, zamiast tego emocjonalna reakcja na inny punkt widzenia.
• Błędy poznawcze – łatwość zapamiętywania informacji zgodnych z naszym światopoglądem, brak krytycznego podejścia, zaufanie do autorytetów, które tak naprawdę nimi nie są. Również sympatie i przekonania, które powodują, że odbieramy świat jako czarno-biały. Jeśli ktoś w jakimś aspekcie prezentuje postawę, z którą się nie zgadzamy to wszelkie jego opinie będziemy traktować jako niegodne zaufania (i odwrotnie).
• Bańka informacyjna – efekt działania algorytmów w sieciach społecznościowych.
• Ograniczone (u niektórych wybitnie) zdolności do przetwarzania, analizowania i interpretowania informacji
• Łatwowierność w teorie (również spiskowe) za sprawą ich przedstawienia w sposób sensacyjny i atrakcyjny, tak by nie pozostawiały miejsca na żadne wątpliwości.
• Różnorodność odbiorców.
• Techniki manipulacji (np. zasada 40/60, społeczny dowód słuszności, kłamstwo powtarzane tysiąc razy).

Do tego wszystkiego dodałbym jeszcze perfidię osób, które wykorzystują manipulację. Niestety nie cofną się one przed niczym by naciągać fakty, przedstawić informacje wyrwane z kontekstu, czy nawet spreparować dowody. Bardzo ciężko jest walczyć z takimi ludźmi ograniczając się do rzetelnej argumentacji bazującej na logice, faktach i dowodach naukowych. To dlatego rosyjskie trolle osiągnęły tak duże sukcesy w kampaniach związanych z wyborami prezydenckimi w USA, brexitem, ruchem Black Lives Matter, protestami „żółtych kamizelek”, szczepieniami czy w końcu kryzysem uchodźczym (najpierw syryjskim, później na granicy z Białorusią, a obecnie Ukrainą). W każdym z powyższych tematów udało im się skutecznie podsycać emocje, doprowadzić do podziałów i zdestabilizować sytuację osłabiając instytucje krajowe i międzynarodowe.

Co zatem możemy zrobić? Po pierwsze nauczmy się weryfikować fakty. Jeśli nie mamy na to czasu, z pomocą mogą nam przyjść organizacje, które zajmują się tzw. fact-checkingiem. Poniżej znajdziecie linki do kilku z nich. Publikują one na bieżąco analizy dotyczące wiarygodności aktualnych doniesień medialnych:

• Stowarzyszenie Demagog
• Konkret24
• Antyfake
• EU Disinfo Lab

Warto też śledzić profile społecznościowe naukowców, którzy potrafią mówić o rzeczach skomplikowanych w sposób zrozumiały dla przeciętnego zjadacza chleba. Materiały o charakterze popularnonaukowym to chyba jedyna możliwość dotarcia do osób, które nie radzą sobie z przyswojeniem tzw. „naukowego bełkotu”. Do moich ulubionych twórców i profili społecznościowych należą:

• Janina Bąk (Facebook, Instagram, YouTube)
• Damian Parol (Facebook, Instagram, YouTube)
• „Nauka To Lubię” (Facebook, Instagram, YouTube)
• „Uwaga Naukowy Bełkot” (Facebook, YouTube)
• „Ciekawostki o poranku” (Facebook, YouTube)
• „Defoliator” (Facebook)

Na powyższych profilach nie zawsze znajdziecie komentarz do bieżących wydarzeń, ale jeśli już na niego traficie, to na pewno będzie rzeczowy, poparty naukowymi danymi i faktami.

Jeśli dotarłeś aż dotąd, to gratuluję – należysz do grona niewielu osób, które są w stanie przeciwstawić się fake newsom i manipulacji.

Obserwuj

Obserwuj